جواب: بخش اول

بر همگان واضح است که انسان، ذاتا در هر چیزی خواهان خالص شده ی آن بوده و از آلودگی بیزار است. و تنها در این حالت است که سود حاصل از آن از مضراتش کاملاً تفکیک می‌شود. ما در این نوشته‌ی کوتاه بر آنیم که به صورت فشرده اخلاص دینی را در حد توان واکاوی نماییم.

تعریف اخلاص

اخلاص در لغت از باب افعال و از واژه‌ی «خلص» بوده و در اصل به معنای شیره‌ی عسل می باشد. و در اصطلاح به هر چیزی که از آلودگی و غیر خود ، پالایش و تفکیک شود، اخلاص گفته می‌شود. بنابراین چون این واژه از باب افعال بوده ، قضیه ی اخلاص و پالایش امور بایستی از جانب کسی دیگر صورت گیرد که از دانش، حکمت و توانایی کامل برخوردار باشد.

موضوع اخلاص

اخلاص ، در دو حوزه نمود پیدا می‌کند:

۱. اخلاص در حوزه‌ی جهان‌بینی و اندیشه:

در این حوزه، کار اساسی ما این است که اندیشه‌ها را از غیر خود تفکیک نماییم. مثلاً توحید و متعلقات را از شرک جدا سازیم. به عبارت دیگر هرگاه اندیشه‌ی توحیدی به صورت خالص و بدون حضور شرک و اندیشه‌های غیر توحیدی در باور مسلمان مستقر شود، به این حالت، اخلاص در تفکر گفته می‌شود.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ
قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ  اللَّهُ الصَّمَدُ  لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ  وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا أَحَدٌ [سوره الأخلاص]
به نام خداوند بخشاینده بخشایش‌گستر
بگو: حقیقت این است که خدا یکتاست.  آن خدایی که (از همه عالم) بی نیاز (و همه عالم به او نیازمند) است.  نه کسی فرزند اوست و نه او فرزند کسی است.  و نه هیچ کس مثل و مانند و همتای اوست.

۲. اخلاص در حوزه‌ی عمل:

اخلاص در این حوزه به حالتی گفته می‌شود که انسان مؤمن، اولاً : نیتش از انجام عمل دینی، تنها رضایت خداوند باشد، نه حب مدح دیگران و ترس از سرزنش آنها. ثانیاً : عملش کاملاً با دین خدا منطبق باشد. و آن یعنی اینکه نه چیزی را بر آن بیفزاید و نه چیزی را از آن بکاهد.

موارد اخلاص قرآنی بر اساس سوره‌ی حمد در زندگی انسان مسلمان

۱. تنها خداوند را به عنوان جالب منافع مقرر کنیم. و در این زمینه، در کنار ایشان کسی یا چیزی دیگر را قرار ندهیم.

الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ [سوره الفاتحه: آیه ۳]
بخشنده بخشایش‌گستر.

۲. تنها خداوند را به عنوان دافع مضرات تلقی کنیم. و در این زمینه با ایشان کسی یا چیزی دیگر را قرار ندهیم.

الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ [سوره الفاتحه: آیه ۳]
بخشنده بخشایش‌گستر.

۳. تنها خداوند را به عنوان سرانجام ساز، تصرف کننده و محاسبه گر در دنیا و آخرت تلقی کنیم.

مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ [سوره الفاتحه: آیه ۴]
مالک (و پادشاه) روز جزاست (روز کیفر نیک و بد خلق).

۴. تنها خداوند را در زمینه‌ی فرمانروایی شایسته‌ی فرمانبرداری بدانیم.

إِيَّاكَ نَعْبُدُ ... [سوره الفاتحه: قسمتی از آیه ۵]
(پروردگارا) تنها تو را می‌پرستیم ... .

۵. بعد از بکارگیری اسباب، تنها خداوند را به عنوان تأثیرگذار و نتیجه‌بخش امور قرار دهیم.

... وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ [سوره الفاتحه: قسمتی از آیه ۵]
... و از تو یاری می‌جوییم و بس.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ  الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ  الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ  مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ  إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ [سوره الفاتحه: آیات ۱ تا ۵]
به نام خداوند بخشنده بخشایش‌گستر  ستایش خدای را که پروردگار جهانیان است.  خدایی که بخشنده و مهربان است.  مالک (و پادشاه) روز جزاست (روز کیفر نیک و بد خلق).  (پروردگارا) تنها تو را می‌پرستیم، و از تو یاری می‌جوییم و بس.

مراتب اخلاص

۱. اخلاص قبل از عمل:

یعنی اینکه تنها انگیزه‌ای که انسان را وادار به انجام عمل دینی بکند، جلب رضایت خداوند باشد، نه جلب رضایت دیگران و ترس از سرزنش آنها.

۲. اخلاص در هنگام عمل:

یعنی اینکه در زمان انجام کار، تنها عاملی که تداوم بخش عمل انسان بوده، رضایت خداوند باشد، نه کسی یا چیزی دیگر.

۳. اخلاص بعد از انجام عمل:

یعنی اینکه بعد از پایان عمل و گذشت زمان، تنها عاملی که او را شادکام می‌کند، رضایت خداوند باشد نه تمجید دیگران.

حالات ریا و عدم اخلاص

در صورتی که ترک عمل و انجام عمل به خاطر رضایت غیر خدا باشد، ریا و بی‌اخلاصی صورت گرفته است. و این گونه اعمال، مورد پذیرش و رضایت خداوند قرار نمی‌گیرند.

چگونه مخلص بشویم؟

تنها در زمانی می‌توانیم به اخلاص برسیم که از طریق ایمان به قضا و قدر به این امر معتقد شویم که منافع و مضرات زندگی ما تنها در اختیار خداوند است نه مردم. و این را بدانیم که آنها قبلاً در علم خداوند مقدر شده و غیر قابل تغییر هستند. و ما در این رابطه تنها کاری که قادر بر انجام آن هستیم ، این است که اسباب کارها را بکار بگیریم. و نتایج آنها قبلاً از جانب خداوند، مقدر شده‌ و غیر قابل تغییر هستند.

شرایط عبادات مخلصانه

۱. لله باشد؛ یعنی اینکه تنها عاملی که انسان را وادار به انجام عمل می‌کند، رضایت خداوند باشد، نه جلب مدح دیگران و ترس از سرزنش آنها.

وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفَاءَ وَيُقِيمُوا الصَّلَاةَ وَيُؤْتُوا الزَّكَاةَ ۚ وَذَٰلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ [سوره البینه: آیه ۵]
در صورتی که (در کتب آسمانی) امر نشده بودند مگر بر اینکه خدا را به اخلاص کامل در دین (اسلام) پرستش کنند و از غیر دین حق روی بگردانند و نماز به پا دارند و زکات (به فقیران) بدهند. این است دین درست.

۲. بالله باشد؛ یعنی اینکه عمل انسان کاملاً با فرمان خداوند منطبق باشد. به صورتی که نه چیزی را بر آن بیفزاید و نه چیزی را از آن بکاهد.

۳. هدف از انجام عمل، تحقق حکمت و فلسفه‌ی آن باشد. مثلاً هدف از انجام نماز، حذف فحشا و منکر، یاد خدا و تحمل مصائب باشد.

اتْلُ مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ وَأَقِمِ الصَّلَاةَ ۖ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ ۗ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ ۗ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ [سوره العنکبوت: آیه ۴۵]
(ای رسول ما) آنچه را که از کتاب (آسمانی قرآن) بر تو وحی شد (بر خلق) تلاوت کن و نماز را (که بزرگ عبادت خداست) به جای آر، که همانا نماز است که (اهل نماز را) از هر کار زشت و منکر باز می‌دارد و همانا ذکر خدا بزرگتر (و برتر از حدّ اندیشه خلق) است، و خدا به هر چه (برای خشنودی او و به یاد او) کنید آگاه است.

۴. از طریق تکرار هدفمند عمل، در صدد ملکه نمودن عمل و فلسفه‌ی آن باشد.

فَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَمَنْ تَابَ مَعَكَ وَلَا تَطْغَوْا ۚ إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ [سوره هود: آیه ۱۱۲]
پس تو چنان که مأموری استقامت و پایداری کن و کسی که با همراهی تو به خدا رجوع کند نیز پایدار باشد، و (هیچ از حدود الهی) تجاوز نکنید که خدا به هر چه شما می‌کنید بصیر و داناست.

مراحل اخلاص

۱. اخلاص اولیه و ناقص:

انسان در این حالت، با وجود تلاش کافی به خاطر عدم توان قادر نیست که به صورت کامل مجری عمل مخلصانه باشد. که در این حالت، گرچه اخلاص کامل صورت نگرفته، اما به خاطر اینکه همه‌ی تلاشش را صرف نموده و در این مورد کوتاهی ننموده، عملش مورد پذیرش خداوند قرار می‌گیرد. مشروط بر اینکه انسان برای همیشه در این حالت باقی نماند. بلکه باید در راستای عبور از آن و کسب نفس مطمئنه تلاش نماید. انسان در این حالت، در زمره‌ی صاحبان نفس لوامه و اصحاب الیمین محسوب می‌شود.

۲. اخلاص ثانویه و کامل:

انسان در این حالت، بە صورت کامل به اخلاص دینی خواهد رسید. و همه‌ی مظاهر شرک را بتدریج از زندگیش حذف خواهد نمود. که انسان در این حالت، در زمره‌ی صاحبان نفس مطمئنه محسوب خواهد شد.

آیا می‌توان با وجود اخلاص، مردم را نیز راضی نمود؟

بله.در صورتی که به خاطر جلب رضایت خداوند، با خدمت رسانی به مردم و دفع مضرات از آنها موجب رضایتشان بشویم، رضایت خداوند را حاصل نموده‌ایم. اما در صورتی که تنها به خاطر جلب رضایت انسان‌ها به آنها خدمت رسانی کنیم و جلب رضایت خداوند را در نظر نداشته باشیم، دچار ریا شده‌ایم.

چه کسانی مخلصین را می‌شناسند؟

چون اخلاص جزو امور درونی است ،  شناخت دقیق مخلصین برای همگان تقریباً ناممکن است. اما به ترتیب زیر از جانب کسانی خاص شناخته می‌شوند:

۱. خداوند

وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ ۖ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ [سوره ق: آیه ۱۶]
و ما انسان را خلق کرده‌ایم و از وساوس و اندیشه‌های نفس او کاملا آگاهیم که ما از رگ گردن او به او نزدیکتریم.

۲. خود انسان مخلص

بَلِ الْإِنْسَانُ عَلَىٰ نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ  وَلَوْ أَلْقَىٰ مَعَاذِيرَهُ [سوره القیامه: آیات ۱۴ و ۱۵]
بلکه انسان خود بر (نیک و بد) خویش به خوبی بیناست.  هر چند (پرده‌های) عذر (بر چشم بصیرت) خود بیفکند.

۳. تعدادی از افراد جامعه

مخلصین، بر اثر کسب محبوبیت  از جانب خداوند، تا حدودی از جانب تعدادی از انسان‌ها شناخته می‌شوند. اما این امر برای همگان ناممکن است.

چه کسی پاداش حقیقی مخلصین را خواهد داد؟

تنها کسی که واقعاً قدرشناس کارهای نیک و مخلصانه‌ی مؤمنین است، خداوند می‌باشد. و هرگز نمی‌توان همه‌ی مردم را از طریق انجام خدمات مخلصانه راضی نمود. چون مردم حتی از خداوند نیز راضی نیستند. پس هرگز نباید از طریق ریا در صدد جلب رضایت مردم باشیم. زیرا این کار هرگز حاصل نخواهد شد.

اخلاص در زبان رایج جهان معاصر

به اطاعت کامل از متخصصین و عدم اطاعت از غیر آنها اخلاص گفته می‌شود.

عامل اصلی ترک اخلاص در جهان معاصر

مؤمنین در جهان معاصر به خاطر طعنه‌ی غرب‌زدگان و مدگرایان، دین و احکامش را تعطیل و یا ناقص نموده‌اند.

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ يُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا يَخَافُونَ لَوْمَةَ لَائِمٍ ۚ ذَٰلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ ۚ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ [سوره المائده: آیه ۵۴]
ای گروهی که ایمان آورده‌اید، هر که از شما از دین خود مُرتَد شود به زودی خدا قومی را که بسیار دوست دارد و آنها نیز خدا را دوست دارند و نسبت به مؤمنان سرافکنده و فروتن و به کافران سرافراز و مقتدرند (به نصرت اسلام) برانگیزد که در راه خدا جهاد کنند و (در راه دین) از نکوهش و ملامت احدی باک ندارند. این است فضل خدا، به هر که خواهد عطا کند و خدا را رحمت وسیع بی‌منتهاست و (به احوال همه) دانا است.

چرا باید مخلص باشیم؟

زیرا تنها در صورتی به خوشبختی مادی و معنوی در دنیا و آخرت خواهیم رسید که کاملاً برنامه‌ی خداوند را در زندگی خویش اجرا نماییم.

مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَىٰ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً ۖ وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ [سوره النحل: آیه ۹۷]
هر کس از مرد و زن کار نیکی به شرط ایمان به خدا به جای آرد ما او را به زندگانی خوش و با سعادت زنده ابد می‌گردانیم و اجری بسیار بهتر از عمل نیکی که می‌کردند به آنان عطا می‌کنیم.

قَالَ اهْبِطَا مِنْهَا جَمِيعًا ۖ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ ۖ فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدًى فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَايَ فَلَا يَضِلُّ وَلَا يَشْقَىٰ  وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَىٰ [سوره طه: آیات ۱۲۳ و ۱۲۴]
آن‌گاه خدا (به آدم و حوا) فرمود: اکنون از عالی رتبه بهشت فرود آیید که برخی از شما با برخی دیگر دشمنید، پس اگر از جانب من برای شما راهنمایی بیاید آن هنگام هر که از راه من پیروی کند نه هرگز گمراه شود و نه شقی و بدبخت گردد.  و هر کس از یاد من اعراض کند همانا (در دنیا) معیشتش تنگ شود و روز قیامتش نابینا محشور کنیم.

در غیر این صورت در دنیا و آخرت، دچار بدبختی مادی و معنوی خواهیم شد. که ما این قضیه را در کتاب‌های «انسان در جستجوی خوشبختی» - «چرا معامله با خداوند» - «نگاهی بر انسان شناسی قرآنی»، نوشته‌ی محمد حامدی؛ اثبات نموده‌ایم.

واژه‌ی مخلصین در قرآن به تناسب میزان تلاش افراد در راستای کسب مراتب اخلاص در دو حالت، بکار رفته است:

۱. مخلصین با کسره‌ی لام:

انسان در این حالت، شخصاً نسبت به کسب اخلاص اقدام می‌نماید. این حالت، در زمانی صورت می‌گیرد که انسان هنوز در مرحله‌ی نفس لوامه است.

هُوَ الَّذِي يُسَيِّرُكُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ ۖ حَتَّىٰ إِذَا كُنْتُمْ فِي الْفُلْكِ وَجَرَيْنَ بِهِمْ بِرِيحٍ طَيِّبَةٍ وَفَرِحُوا بِهَا جَاءَتْهَا رِيحٌ عَاصِفٌ وَجَاءَهُمُ الْمَوْجُ مِنْ كُلِّ مَكَانٍ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِيطَ بِهِمْ ۙ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ لَئِنْ أَنْجَيْتَنَا مِنْ هَٰذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ [سوره یونس: آیه ۲۲]
اوست آن که شما را در برّ و بحر سیر می‌دهد تا آن‌گاه که در کشتی نشینید و کشتی با باد ملایمی سرنشینان را به حرکت آرد و آنها بدان شادمان و خوشوقت باشند ناگاه باد تندی بر کشتی بوزد و سرنشینان از هر جانب به امواج خطر در افتند و خود را در ورطه هلاکت ببینند آن زمان خدا را به اخلاص و دین فطرت بخوانند که (بار الها) اگر ما را از این خطر نجات بخشی دیگر همیشه شکر و سپاس تو خواهیم کرد.

۲. مخلصین با فتحه‌ی لام:

انسان در این حالت، به حدی از اخلاص می‌رسد که خداوند شخصاً او را به مراحل بالای اخلاص می‌رساند. این‌ها در زمره‌ی صاحبان نفس مطمئنه محسوب می‌شوند.

قَالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ  إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ [سوره ص: آیات ۸۲ و ۸۳]
شیطان گفت: به عزّت و جلال تو قسم که خلق را تمام گمراه خواهم کرد.  مگر خاصان از بندگانت را که دل از غیر بریدند و برای تو خالص شدند.

چگونه می‌توان تحقق اخلاص را از سختی به آسانی تبدیل نمود؟

۱. داشتن فهم عمیق در مورد اینکه تنها از طریق اخلاص فکری و عملی می‌توان به سعادت هر دو جهان رسید.

۲. داشتن عزم قاطع بر انجام مقتضیات فهم حاصله.

۳. انجام تمرینات عملی مستمر بصورت مجاهدانه در زمینه‌ی کسب اخلاص.

۴. رعایت سنت تدریج در تحقق اخلاص

وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا ۚ وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ [سوره العنکبوت: آیه ۶۹]
و آنان که در (راه) ما (به جان و مال) جهد و کوشش کردند محققا آنها را به راه‌های (معرفت و لطف) خویش هدایت می‌کنیم، و همیشه خدا یار نکوکاران است.

۵. پرهیز نمودن از نافرمانی خدا به خاطر کسب توفیق خداوند در راستای تحقق اخلاص.

فَأَمَّا مَنْ أَعْطَىٰ وَاتَّقَىٰ  وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَىٰ  فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرَىٰ  وَأَمَّا مَنْ بَخِلَ وَاسْتَغْنَىٰ  وَكَذَّبَ بِالْحُسْنَىٰ  فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْعُسْرَىٰ [سوره اللیل: آیات ۵ تا ۱۰]
اما هر کس عطا و احسان کرد و خدا ترس و پرهیزکار شد.  و به نیکویی (یعنی به نعیم آخرت با هر خیر و سعادت که در قرآن بیان شده) تصدیق کرد.  ما هم البته کار او را (در دو عالم) سهل و آسان می‌گردانیم.  اما هر کس بخل ورزید و خود را (از لطف خدا) بی نیاز دانست.  و نیکویی را تکذیب کرد.  پس به زودی کار او را (در دو عالم) دشوار می‌کنیم.

۶. دعا نمودن به خاطر تحقق نتایج اسباب مورد نظر.

راهکارهای ایجاد اخلاص

۱. باور داشتن نسبت به علم و توانایی خداوند در زمینه‌ی تأمین رزق بندگانش از طریق اجرای خالصانه‌ی دینش.

إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِينُ [سوره الذاریات: آیه ۵۸]
همانا روزی بخشنده خلق تنها خداست که صاحب قوّت و قدرت ابدی است.

ادامه دارد...